Historici zijn moeilijke mensen. De boutade wil dat we elk gesprek doen doodbloeden met een welgemikt “Ja, maar het is ingewikkelder dan dat…” Misschien dat we daarom niet vaak worden uitgenodigd op feestjes of aan tafel in De afspraak. Maar, ter verdediging: we doen moeilijk omdat geschiedenis vaak als een sausje moet dienen voor politieke statements en alomvattende maatschappijtheorieën, over normen en waarden bijvoorbeeld, of vooruitgang. Zoals recent, toen de Financial Times een grafiek publiceerde die moest aantonen dat het Westen sinds 1600 is afgegleden van een “vooruitgangscultuur” naar een cultuur van “voorzichtigheid, risico-aversie en zelftwijfel”. De data voor de grafiek? De Ngram-functie van Google. Die visualiseert de frequentie waarin zoektermen – in dit geval ‘progress’ en ‘caution’ – voorkomen in door Google gedigitaliseerde boeken.
Zulke simplistische voorstellingen, in een grafiek of een oneliner, van complexe historische processen zijn natuurlijk aantrekkelijk. Ze herleiden die complexe processen tot eenvoudige analyses: de grafiek toont vanaf de Tweede Wereldoorlog een duidelijke knik voor ‘progress’ en een stijging voor ‘caution’. En ze verleiden tot voortvarende conclusies: de grafiek onderschrijft de perceptie dat het Avondland ten onder gaat aan zelfhaat en -twijfel. Maar met geschiedenis heeft dat weinig te maken. In dit geval houdt men geen rekening met ingrijpende veranderingen in hoe tussen 1600 en 2024 boeken werden gemaakt, laat staan met hoe een beladen woord als ‘progress’ van betekenis veranderde. Het is dus ingewikkelder, zuchten schorre historici.
‘Vooruitgang” is sowieso een moeilijk woord, vaak weinig meer dan een gimmick. Het veronderstelt een lineair begrip: vroeger slechter, nu beter. Een vermoeiend neveneffect ervan is het argument dat we het verleden niet moeten beoordelen (of veroordelen) met onze eigentijdse waardekaders. Het is dan intellectueel oneerlijk of zelfs activistisch om de grote mannen van vroeger figuurlijk en letterlijk van hun voetstuk te halen omdat zij slaven hielden, kinderen verkrachtten of overtuigde imperialisten waren. Zij waren simpelweg ‘kinderen van hun tijd’. Hun tijdgenoten dachten er anders over dan wij, onze normen en waarden zijn veranderd: dat is vooruitgang.
Het argument dat mensen in het verleden moeten worden beschouwd niet op basis van wat wij van hen denken of wat ze deden, maar op basis van wat hun tijdgenoten over hen dachten, is op z’n zachtst gezegd een vorm van moreel relativisme. Wie dat argument consequent volgt, komt bovendien vaak bedrogen uit. Een controversieel voorbeeld is Christoffel Columbus. Columbus volgens de waarden van zijn eigen tijd? Het Spaanse hof dat zijn ontdekkingsreis sponsorde, was zo geschokt door zijn genocidaire gedrag in de Nieuwe Wereld dat het zijn positie afnam. Zijn wreedheid schokte zelfs de Spaanse Inquisitie, die nochtans wel wat gewoon was. Zelfs zijn eigen scheepslui hadden geen goed woord voor hem over. En dan laten we de reacties van de bevolking in de Nieuwe Wereld nog buiten beschouwing.
Als we het hebben over moderne waarden, vergeten we vaak dat mensen in het verleden ook goed van fout konden onderscheiden. De waarheid was, u raadt het, ingewikkelder. Ook vroeger werden daden als slavernij, racisme en kolonialisme veroordeeld, en niet alleen door Mark Twain. De ‘waarden van hun tijd’ waren niet zomaar de waarden van een geprivilegieerde groep. “Vroeger was iedereen voor slavernij” klinkt hol wanneer historici ook de stemmen van tot slavernij veroordeelden aan bod laten komen. “Vroeger werd kolonialisme algemeen aanvaard” botst op de vele verzetsbewegingen van gekoloniseerde volkeren die steeds meer aandacht krijgen van historici. Dat maakt een begrip als ‘vooruitgang’ ingewikkelder. Maar wie die andere stemmen niet wil horen, is moedwillig doof.
Misschien moet vooruitgang niet (alleen) worden gemeten aan de hand van economische groei of een geloof in de eigen kracht of superioriteit, maar vooral ook aan de waarde die we aan elk leven toekennen. Ook in het verleden.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten