Ja, de jaren 30 zijn terug

Historicus Jan Dumolyn schreef deze week zeer rake woorden in zijn column voor De Standaard. "Historici zijn slecht in de toekomst voorspellen, alleen economisten doen dat nog slechter. En natuurlijk herhaalt de geschiedenis zich nooit op exact dezelfde manier. Maar de tijd van de overdreven nuances is nu wel voorbij."

 

 

Een narcistische oligarch, de rijkste mens ter wereld, brengt twee keer een ondubbelzinnige nazigroet ter gelegenheid van de inauguratie van een grofgebekte sociopaat als president van de Verenigde Staten.

Tegelijkertijd wordt een massaal deportatieplan afgekondigd. Militieleden die gevangenisstraffen kregen voor een gewapende opstand, worden vrijgelaten. De justitie-ambtenaren die het onderzoek tegen Donald Trump voerden, worden ontslagen. Vanaf nu zal het in de media vier jaar over de volgende hardvochtige maatregelen van die autocraat gaan.

 

In Hongarije consolideert Viktor Orban zijn ‘illiberale’ regime. Ook in de meeste andere Oost-Europese landen scoren­ rechts-populistische leiders, met steun van het extreemrechtse gangster­bewind van Vladimir Poetin. In Frankrijk maakt Marine Le Pen een goede kans om de volgende president te worden. In Vlaanderen stond Vlaams Belang op het randje van een verkiezingsoverwinning.

 

Wie nu nog gelooft in het riedeltje van filosoof Steven Pinker dat het altijd maar beter gaat in de wereld, leeft ergens onder een steen. Het is allang geen alarmis­tische analyse meer dat de fundamenten van de burgerlijke democratie en de rechtsstaat ook worden ondergraven in de landen waar die wél succesvol zijn geweest (dat was ook de voorbije eeuw maar een deeltje van de wereldbol).

 

Zijn ‘de jaren 30’ dan terug? Is dat geen overdreven stelling? Want Trump en co. zeggen toch ook goeie dingen, zo beweerden onder meer de partijvoorzitters van CD&V en Open VLD. Ook veel captains of industry waarderen de energieke daadkracht van een autoritaire leider wel. Zoiets kan goed zijn voor de zaken.

 

Strekte Elon Musk zijn rechterarm niet gewoon een beetje onhandig uit? Dat moet je toch allemaal in de context zien. Typisch woke om dat weer tegen een succesvolle ondernemer te gaan gebruiken. Maar zelfs als we het gevaar van de huidige mondiale politieke instabiliteit wél erkennen, bevinden we ons dan werkelijk in een prefascistisch klimaat? Sommigen zullen dat een te luie vergelijking vinden.

 

Nu bestaat er al langer een retorische neiging om ideologische tegenstanders gemakzuchtig fascisten te noemen en ze met Hitler te vergelijken. Godwin’s law wordt dat genoemd: hoe langer een politieke discussie duurt, hoe groter de kans dat een van de twee partijen de andere voor nazi verslijt. Zo verdedigde Musk zich ook na zijn Waffen SS-impersonificatie.

 

Hallucinante inauguratie

 

Wie mij vijf jaar geleden had gevraagd of de jaren 30 terugkomen, had ik als bedachtzame geschiedkundige geruststellend geantwoord dat het niet zo’n vaart zou lopen. En dat vergelijkingen tussen historische gebeurtenissen maken helemaal niet eenvoudig is. Vandaag ben ik daar veel minder zeker van, en dat is niet het plotse gevolg van die hallucinante inauguratie van twee weken geleden.

 

Elk geschiedkundig feit is per definitie uniek. De opkomst van totalitaire regimes kan bovendien verschillende complexe oorzaken hebben. En er zijn uiteraard ook linkse dictaturen geweest – er zijn er nog altijd. Mussolini’s fascisme verschilde trouwens ook van Hitlers nationaal­socialisme of van pakweg een recentere extreemrechtse dictatuur zoals die van generaal Pinochet in Chili.

 

Wie comparatief te werk wil gaan, moet dus niet alleen zoeken naar gelijkenissen, maar als tegenproef altijd de verschillen in rekening brengen. Om te kunnen uitmaken of we vandaag opnieuw met een dreiging van het fascisme te maken hebben, moeten we het er bovendien eerst over eens worden wat die term precies betekent.

 

Tientallen geleerden hebben zich daarover uitgelaten. Onder meer de filosofe Hannah Arendt, de anarchistische publicist Daniel Guérin, de semioticus Umberto Eco en de historicus van het nazisme Ian Kershaw. Als we hun definities vergelijken, komen we tot een aantal algemeen aanvaarde criteria om een eventuele terugkomst van een fascistisch regime aan af te toetsen. Vinkt u in gedachten even mee af?

 

Een drang naar autoritaire leiders. Ik geloof best dat de meeste mensen deugen, maar er is altijd een aanzienlijke minderheid die zich hetzij uit onwetendheid, een gebrek aan scholing of een psychologische gesteldheid aangetrokken zal voelen tot een chef, ook al is die overduidelijk een psychopaat.

Minderheden marginaliseren. Interne en externe vijanden zoeken. Die uitschelden en zelfs fysiek aanvallen. Op een hyper­masculiene manier dwepen met fysieke kracht en militarisme. Mussolini­gewijs een brallerige, burleske stijl hanteren die op het eerste gezicht clownesk lijkt en onterecht ongevaarlijk overkomt.

Irrationeel denken. Samenzweringstheorieën. Systematische aanvallen op intellectuelen en kunstenaars, de “linkse elite”. En op de activistische rechters natuurlijk (hoewel populistische aanvallen tegen de rechtsstaat zeker ook bij links voorkomen). Al die elementen zijn al vaak aangehaald en dat zal de komende jaren zo blijven. Maar het gaat in die analyses meestal alleen over ideologie, symbolen en massapsychologie.

 

Klassiek receptenboek

 

Veel belangrijker zijn de maatschappelijke voedingsbodem en de manier waarop een fascistisch regime uiteindelijk aan de macht komt. Economische instabiliteit, een angst voor maatschappelijke veranderingen en het verlies aan vertrouwen in de politiek behoren tot het klassieke recep­tenboek.

 

Daardoor ontstaat steun voor een ‘grote kuis’ bij middenklassen, bij ontgoochelde arbeiders en bij de armen en uitgestotenen. Die sociale groepen vormen historisch de massabasis van het fascisme.

 

Maar ook dat is niet voldoende. Drie factoren zijn historisch cruciaal geweest om effectief een fascistisch regime te vestigen. 

Ten eerste was het meestal ‘klassiek rechts’ dat fascistische krachten mee in het zadel hielp, de Hindenburgs van deze wereld. En de opportunistische Chamberlains die sussend zeiden dat het allemaal zo’n vaart niet zou lopen.

Ten tweede moeten fascisten kunnen rekenen op de steun van de financiële en industriële klasse. Terwijl Trump tekeer gaat tegen “de elite” zitten drie van de rijkste mensen ter wereld achter hem te grijnzen. Zoiets is misschien wel de essentie van het fascisme. Zullen de tech bros daarvoor volstaan, of zullen andere kapitalisten hen snel volgen?

Ten derde gaat een fascistische machtsovername altijd gepaard met massaal geweld en intimidatie, type zwarthemden of Sturmabteilung. Zo worden tegenkrachten – vakbonden, civiele maatschappij en de intelligentsia – vernietigd en komt de samenleving geatomiseerd onder de Leider te staan. Zover zijn we nog niet, toch niet in West-Europa.

 

Historici zijn slecht in de toekomst voorspellen, alleen economisten doen dat nog slechter. En natuurlijk herhaalt de geschiedenis zich nooit op exact dezelfde manier. Maar de tijd van de overdreven nuances is nu wel voorbij. Het is tijd voor waakzaamheid en collectieve organisatie en niet langer voor Godwin’s law.