Hij gaf die lezing op het internationele colloquium van de Alliance française.
"Nous Européens, nous vivons depuis longtemps entre le particulier et l’universel. D’un côté, nous sommes les héritiers d’une grande diversité culturelle et linguistique. De l’autre côté, nous sommes les défenseurs de valeurs universelles des droits de l’homme et de la démocratie, ainsi que les promoteurs de la science et de la technologie. La diversité constitue notre richesse historique; l’universalité constitue notre message politique."
Mooi verwoorde wensdromen over de 'Europese normen en waarden'. Ik ben er zeker van dat zeer veel volkeren op deze aardbodem eens hartelijk zullen lachen met de 'Europese verdedigers van de democratie en de mensenrechten'. Want buiten wensdromen en idealen waar misschien door sommigen naar gestreeft worden zie ik toch niet echt grote voorbeelden in het verleden, of zelfs maar in het heden, van die 'normen en waarden'. Maar bon, mijn interesse in dit essay werd niet gewekt door dergelijke filosofische overpeinsingen maar door die historische wortels van Europa. Als historicus vind ik dergelijke 'nationale geschiedschrijving' altijd interessant.
"Est-ce qu’il existe une culture européenne, donc malgré le fait que certains associent la culture à la langue ? Mais on peut en dire quelques mots, dans une perspective historique."
Als een politicus over geschiedenis spreekt, boer let op uw ganzen.
"Toutefois, l’Europe ne date pas de 1945. Elle ne date pas de Monnet, Adenauer et Schuman."
Wie dacht dat de Europese Unie een naoorlogs project was is, zo blijk, compleet mis. Ik stel voor dat we onmiddelijk de handboeken en leerplannen van ons geschiedenis aanpassen, want president Van Rompuy zal het eens uitleggen.
"Dans la longue histoire de notre continent, il y a trois moments d’unification. Nous sommes, depuis soixante ans, dans le troisième, celui de l’économie et de la politique, celui qui me mène ici en tant que représentant d'une Union de 27 Etats."
A ha, de Europese Eenmaking na de Tweede Wereldoorlog is slechts een van de drie wortels.
Les deux premiers moment d’unification européenne ont été, d'abord, la Chrétienté latine du Moyen-Age, puis la République des Lettres du XVIIIème siècle.
De andere wortels zijn dus het Latijnse Christendom van de Middeleeuwen en de 'Republiek der Letteren'. Amai.
Tot deze inzichten is hij gekomen na de lectuur van een boek van de 'grand historien' Krzysztof Pomian, zowat de officiële huishistoricus van de Europese Unie, belast met het schrijven van de nationale geschiedenis van Europa.
"Du XIIème au XVème siècle, la chrétienté latine était unie religieusement et donc culturellement.Partout en Europe, la foi chrétienne structurait la vie quotidienne. Pensez aux prêtres qui célébraient la même liturgie dans la même langue, aux évêques et évêchés, au pape comme chef de tous les croyants. Partout, les gens de culture utilisaient le Latin et disposaient des mêmes références intellectuelles : la Vulgate, les pères de l’Eglise, Aristote, ses commentateurs arabes, la jurisprudence romaine. Partout, du XIIIème au XVème siècles, les écoles et les universités avaient le même programme. Partout, dans les arts plastiques, la tapisserie et la peinture, l’inspiration venait des mêmes modèles ; l’architecture gothique était pratiquée sur tout le territoire de la chrétienté latine. Quand on y pense bien, c’était une vraie standardisation culturelle !"
De wortels van de huidige Europese Unie liggen dus volgens president Van Rompuy in de middeleeuwen. Maar niet zomaar de Middeleeuwen. Van de twaalfde tot de vijftiende eeuw. Blijkbaar was hij bang verweten te worden terug te willen naar de 'duisterse middeleeuwen', maar nu laat hij de geschiedenis van Europa beginnen met de Twaalfde eeuwse Renaissance. Een periode waar het culturele en intellectuele leven een nieuwe boost krijgt en waarbij de 'Europese' intellectuele onder de invloed komen van de filosofische en wetenschappelijke inzichten uit de Arabische cultuurwereld. De filosofische inzichten die toen werden verspreid door Arabischtalige islamitische, christelijke en joodse denkers hadden een invloed die moeilijk overschat kan worden.
Maar bon, wil dat zeggen dat hier (zijnde in Europa) alles koek en ei was en dat er een intellectuele culturele eenmaking was?
Het moeilijke aan historische wensdromen is dat abstractie moet maken van zowat alles. President Van Rompuy wil blijkbaar niet geweten hebben dat alle mogelijke andersdenkenden zelf hun recht op leven kwijt speelden. Het lot van de Katharen, die 'de eer' kregen om een heuse kruistocht tegen zich te krijgen, wil Van Rompuy blijkbaar onder de mat vegen. In dezelfde categorie zaten ook de Hussieten, ook die kregen het bijzonder hard te verduren. Het lot van de joden in zijn Latijnse Europa vergeten we best ook maar vlug.
Buiten de systematische moord op alle andersdenkenden waren er ook nog de 'interne' slachtpartijen. Je weet wel Herman, al die spannende verhalen over de ridders die gingen vechten, dat weet je toch nog uit de boeken die je vroeger las? De Honderdjarige Oorlog, ja zelfs onze eigenste Guldensporenslag. Toonbeelden van die Europese normen en waarden niet.
Ook in zijn 'cultureel eengemaakte Latijnse Europa' waren er serieuse spanningen, filosofen en wetenschappers die 'te ver' gingen in hun denken, werden verwijderd (al dan niet fysiek). Denk maar aan 'onze' Zeger van Brabant.
Voor de rest is het ook wel opvallend dat in zijn Latijnse Europa ook grote stukken van Europa afvallen, de moslims in Europa, de orthodoxe christenen, zijn allemaal van geen tel, zij behoorden niet tot het Latijnse Europa.
In de vijftiende eeuw eindigde dit Latijnse Europa. Deze ideale eengemaakte samenleving werd stukgeslagen door snodaars die plotseling vonden dat ze protestant moesten worden. Man toch, wat een beeld van de geschiedenis die man hier op hangt.Le deuxième moment d’unification vient à la fin du XVIIème siècle et dure un peu plus de cent ans. L’Europe consciente d’elle-même est née de l’esprit des Lumières.
De tweede wortel krijgen we dus aan het einde van de zeventiende eeuw. Een honderdjarig rijk zowaar.
A la fin du 17ème, cette évolution déboucha sur la République des Lettres. L’Europe représentait une communauté idéalisée de savants, qui admiraient les auteurs classiques, qui appliquaient la logique et la raison à leurs arguments et à leurs recherches. Ce deuxième moment d’unification européenne a culminé, sur le plan politique, avec la Révolution française et l’Empire de Napoléon.
Pensez à la tentative de l'empereur d’instaurer partout en Europe les mêmes classements administratifs, les mêmes poids et mesures, le même code civil, le même système d’enseignement.
De zeventiende eeuw, glorietijd van het absolutisme, de periode ook van grootschalige slavenhandel, de periode van de Dertigjarige Oorlog, de Engels-Nederlandse Oorlogen, en ga zo maar door. Zowaar een glorietijd.
President Van Rompuy plaats zijn Europese utopische denkbeelden van Europa in een lange traditie van denkbeelden en veronderstellingen van culturele eenmaking. Die glorieperiodes laat hij afwisselen met 'des périodes d'éclatement'.
"Après la chrétienté latine vient la Réforme de Luther et Calvin. Après les Lumières et le message universel Révolution française vient la formation des Etats-nations au XIXième siècle.
L'Europe telle que nous la connaissons aujourd'hui est bien le résultat de ce double mouvement: unification, éclatement. On ne pourrait dire lequel est le plus vrai ou le plus européen. La tension fait partie même de notre héritage."
De spanning tussen bloedig opgelegde 'eenheid' en democratische krachten die opkomen voor hun rechten, is volgens hem Europees erfgoed. Man toch.
President Van Rompuy wil zo graag zijn denkbeelden 'bewijzen' met 'voorbeelden uit het verleden' dat hij zo wat iedereen schoffeert. Orthodoxe christenen, joden, protestanten, seculieren, andersdenkenden in het algemeen.
Hij hangt hier een wensdroom op, een ideaalbeeld van een cultureel eengemaakt Europa. Dat die 'culturele eenmaking' gebouwd is en enkel maar kon standhouden door bloedige onderdrukking van iedere andersdenkende is voor hem van geen tel. Dat hij de hoop uitdrukt dat deze tijd terugkomt is ronduit beangstigend.
Ik wil hem nog het voordeel van de twijfel geven, ik wil nog veronderstellen dat hij zich heeft laten meeslepen in zijn wensdromen, zonder al te diep na te denken. Hetgeen hij hier idealiseert is in elk geval niet mijn Europa.
1 opmerking:
Beste Harko,
Ik pretendeer geenszins een historische expertise te bezitten die alle periodes bestrijkt die Van Rompuy aanhaalt, maar ik zou toch even willen tussenkomen bij je opmerkingen over de 17de en 18de eeuw.
1. Je kan terecht opmerken dat Van Rompuy aan een selectieve, katholiek getinte, lezing van de Europese geschiedenis doet. Op de achtergrond hoor je misschien de teleurstelling van het Vaticaan dat God niet in de Europese Grondwet geraakt is...
2. Dat betekent evenwel niet dat je alles wat daartegen in gaat, negatief zou moeten connoteren. Als je "het absolutisme" of "de Dertigjarige Oorlog" voorstelt als verschrikkelijke fenomenen, is dat toch wel een beetje kort door de bocht.
a) Absolutisme: het onderzoek van de laatste twintig jaar bewijst dat deze term op zich al fout is; verwijst hoogstens naar een juridisch discours dat gevoerd wordt ter ondersteuning van aanspraken van de monarch: zelfs in Frankrijk is de macht van de koning in de feiten heel erg beperkt, hij int zelfs zijn belastingen niet zelf
b) Religieuze intolerantie: mocht religie enkel over religie gaan, dan had dit nooit zoveel plaats in onze geschiedenis kunnen innemen. Religieuze twisten zijn in de eerste plaats politieke twisten. Zowel in het geval van de scheiding van de Nederlanden, als in de Franse godsdienstoorlogen, als in de Dertigjarige oorlog speelt evengoed de strijd tussen vorst en concurrerende machtsaanspraken. Filips II tegen de lokale machtigen in de Nederlanden, de katholieke liga tegen de Hugenoten, Ferdinand II tegen de protestantse Rijksvorsten...
Het gaat telkens om de uitoefening van staatsmacht. En dààr ligt m.i. wel een essentieel kenmerk van Europa: de manier waarop we de macht verdelen.
In de nieuwe tijd gaat het unipolaire machtsideaal definitief ten onder, ten gunste van een "prinsensamenleving" van concurrerende soevereinen. Die heersen over een homogeen grondgebied, en niet langer over een feodaal versnipperd geheel van enclaves.
Hegemonie is in Europa de antimorn. Ons staatensysteem is erop gebaseerd dat geen heerser de anderen mag overvleugelen en het spel dicteren.
En dat is meteen een verschil met de benevolente hegemon-idee van de "Pax Americana": Amerika als vehikel voor moreel verheven waarden, Amerika dat alleen beslissingen kan nemen als het nodig is.
Van Rompuy doet aan retroprojectie om de plaats van het katholicisme in de culturele geschiedenis te benadrukken. Natuurlijk doet hij dat selectief. Ook om politieke redenen: in Duitsland of Engeland moet je niet gaan vertellen dat het katholicisme de basis van de Europese cultuur is.
Maar je kan hem beter tegenspreken door te wijzen op het autoritarisme dat uitgaat van de katholieke Kerk. Op het a-wetenschappelijke geloof in dogma's, in onfeilbaarheid. Op het belang van gehoorzaamheid en onderwerping.
Omdat de katholieke Kerk in de eerste plaats gericht is op macht en een belangrijke politieke rol gespeeld heeft in Europa... met een hegemoniediscours, dat, gezien de interne Europese diversiteit, gedoemd was om te mislukken.
Een reactie posten