Onze Europese president (zijn we er niet allemaal trots op?) is een all-round renaissance man, even thuis in de filosofie en geschiedenis als in de staatshuishoudkunde. Hij gaf maandag een opmerkelijke lezing over de 'wortels van Europa', onder de fantastische titel '
La culture, la mondialisation et l' Europe: Google contre Proust?'
Hij gaf die lezing op het internationele colloquium van de Alliance française.
"Nous Européens, nous vivons depuis longtemps entre le particulier et l’universel. D’un côté, nous sommes les héritiers d’une grande diversité culturelle et linguistique. De l’autre côté, nous sommes les défenseurs de valeurs universelles des droits de l’homme et de la démocratie, ainsi que les promoteurs de la science et de la technologie. La diversité constitue notre richesse historique; l’universalité constitue notre message politique."
Mooi verwoorde wensdromen over de 'Europese normen en waarden'. Ik ben er zeker van dat zeer veel volkeren op deze aardbodem eens hartelijk zullen lachen met de 'Europese verdedigers van de democratie en de mensenrechten'. Want buiten wensdromen en idealen waar misschien door sommigen naar gestreeft worden zie ik toch niet echt grote voorbeelden in het verleden, of zelfs maar in het heden, van die 'normen en waarden'. Maar bon, mijn interesse in dit essay werd niet gewekt door dergelijke filosofische overpeinsingen maar door die historische wortels van Europa. Als historicus vind ik dergelijke 'nationale geschiedschrijving' altijd interessant.
"Est-ce qu’il existe une culture européenne, donc malgré le fait que certains associent la culture à la langue ? Mais on peut en dire quelques mots, dans une perspective historique."
Als een politicus over geschiedenis spreekt, boer let op uw ganzen.
"Toutefois, l’Europe ne date pas de 1945. Elle ne date pas de Monnet, Adenauer et Schuman."
Wie dacht dat de Europese Unie een naoorlogs project was is, zo blijk, compleet mis. Ik stel voor dat we onmiddelijk de handboeken en leerplannen van ons geschiedenis aanpassen, want president Van Rompuy zal het eens uitleggen.
"Dans la longue histoire de notre continent, il y a trois moments d’unification. Nous sommes, depuis soixante ans, dans le troisième, celui de l’économie et de la politique, celui qui me mène ici en tant que représentant d'une Union de 27 Etats."
A ha, de Europese Eenmaking na de Tweede Wereldoorlog is slechts een van de drie wortels.
Les deux premiers moment d’unification européenne ont été, d'abord, la Chrétienté latine du Moyen-Age, puis la République des Lettres du XVIIIème siècle.
De andere wortels zijn dus het Latijnse Christendom van de Middeleeuwen en de 'Republiek der Letteren'. Amai.
Tot deze inzichten is hij gekomen na de lectuur van een boek van de 'grand historien' Krzysztof Pomian, zowat de officiële huishistoricus van de Europese Unie, belast met het schrijven van de nationale geschiedenis van Europa.
"Du XIIème au XVème siècle, la chrétienté latine était unie religieusement et donc culturellement.
Partout en Europe, la foi chrétienne structurait la vie quotidienne. Pensez aux prêtres qui célébraient la même liturgie dans la même langue, aux évêques et évêchés, au pape comme chef de tous les croyants. Partout, les gens de culture utilisaient le Latin et disposaient des mêmes références intellectuelles : la Vulgate, les pères de l’Eglise, Aristote, ses commentateurs arabes, la jurisprudence romaine. Partout, du XIIIème au XVème siècles, les écoles et les universités avaient le même programme. Partout, dans les arts plastiques, la tapisserie et la peinture, l’inspiration venait des mêmes modèles ; l’architecture gothique était pratiquée sur tout le territoire de la chrétienté latine. Quand on y pense bien, c’était
une vraie standardisation culturelle !"
De wortels van de huidige Europese Unie liggen dus volgens president Van Rompuy in de middeleeuwen. Maar niet zomaar de Middeleeuwen. Van de twaalfde tot de vijftiende eeuw. Blijkbaar was hij bang verweten te worden terug te willen naar de 'duisterse middeleeuwen', maar nu laat hij de geschiedenis van Europa beginnen met de Twaalfde eeuwse Renaissance. Een periode waar het culturele en intellectuele leven een nieuwe boost krijgt en waarbij de 'Europese' intellectuele onder de invloed komen van de filosofische en wetenschappelijke inzichten uit de Arabische cultuurwereld. De filosofische inzichten die toen werden verspreid door Arabischtalige islamitische, christelijke en joodse denkers hadden een invloed die moeilijk overschat kan worden.
Maar bon, wil dat zeggen dat hier (zijnde in Europa) alles koek en ei was en dat er een intellectuele culturele eenmaking was?
Het moeilijke aan historische wensdromen is dat abstractie moet maken van zowat alles. President Van Rompuy wil blijkbaar niet geweten hebben dat alle mogelijke andersdenkenden zelf hun recht op leven kwijt speelden. Het lot van de Katharen, die 'de eer' kregen om een heuse kruistocht tegen zich te krijgen, wil Van Rompuy blijkbaar onder de mat vegen. In dezelfde categorie zaten ook de Hussieten, ook die kregen het bijzonder hard te verduren. Het lot van de joden in zijn Latijnse Europa vergeten we best ook maar vlug.
Buiten de systematische moord op alle andersdenkenden waren er ook nog de 'interne' slachtpartijen. Je weet wel Herman, al die spannende verhalen over de ridders die gingen vechten, dat weet je toch nog uit de boeken die je vroeger las? De Honderdjarige Oorlog, ja zelfs onze eigenste Guldensporenslag. Toonbeelden van die Europese normen en waarden niet.
Ook in zijn 'cultureel eengemaakte Latijnse Europa' waren er serieuse spanningen, filosofen en wetenschappers die 'te ver' gingen in hun denken, werden verwijderd (al dan niet fysiek). Denk maar aan 'onze' Zeger van Brabant.
Voor de rest is het ook wel opvallend dat in zijn Latijnse Europa ook grote stukken van Europa afvallen, de moslims in Europa, de orthodoxe christenen, zijn allemaal van geen tel, zij behoorden niet tot het Latijnse Europa.
In de vijftiende eeuw eindigde dit Latijnse Europa. Deze ideale eengemaakte samenleving werd stukgeslagen door snodaars die plotseling vonden dat ze protestant moesten worden. Man toch, wat een beeld van de geschiedenis die man hier op hangt.
Le deuxième moment d’unification vient à la fin du XVIIème siècle et dure un peu plus de cent ans. L’Europe consciente d’elle-même est née de l’esprit des Lumières.
De tweede wortel krijgen we dus aan het einde van de zeventiende eeuw. Een honderdjarig rijk zowaar.
A la fin du 17ème, cette évolution déboucha sur la République des Lettres. L’Europe représentait une communauté idéalisée de savants, qui admiraient les auteurs classiques, qui appliquaient la logique et la raison à leurs arguments et à leurs recherches. Ce deuxième moment d’unification européenne a culminé, sur le plan politique, avec la Révolution française et l’Empire de Napoléon.
Pensez à la tentative de l'empereur d’instaurer partout en Europe les mêmes classements administratifs, les mêmes poids et mesures, le même code civil, le même système d’enseignement.
De zeventiende eeuw, glorietijd van het absolutisme, de periode ook van grootschalige slavenhandel, de periode van de Dertigjarige Oorlog, de Engels-Nederlandse Oorlogen, en ga zo maar door. Zowaar een glorietijd.
President Van Rompuy plaats zijn Europese utopische denkbeelden van Europa in een lange traditie van denkbeelden en veronderstellingen van culturele eenmaking. Die glorieperiodes laat hij afwisselen met 'des périodes d'éclatement'.
"Après la chrétienté latine vient la Réforme de Luther et Calvin. Après les Lumières et le message universel Révolution française vient la formation des Etats-nations au XIXième siècle.
L'Europe telle que nous la connaissons aujourd'hui est bien le résultat de ce double mouvement: unification, éclatement. On ne pourrait dire lequel est le plus vrai ou le plus européen. La tension fait partie même de notre héritage."
De spanning tussen bloedig opgelegde 'eenheid' en democratische krachten die opkomen voor hun rechten, is volgens hem Europees erfgoed. Man toch.
President Van Rompuy wil zo graag zijn denkbeelden 'bewijzen' met 'voorbeelden uit het verleden' dat hij zo wat iedereen schoffeert. Orthodoxe christenen, joden, protestanten, seculieren, andersdenkenden in het algemeen.
Hij hangt hier een wensdroom op, een ideaalbeeld van een cultureel eengemaakt Europa. Dat die 'culturele eenmaking' gebouwd is en enkel maar kon standhouden door bloedige onderdrukking van iedere andersdenkende is voor hem van geen tel. Dat hij de hoop uitdrukt dat deze tijd terugkomt is ronduit beangstigend.
Ik wil hem nog het voordeel van de twijfel geven, ik wil nog veronderstellen dat hij zich heeft laten meeslepen in zijn wensdromen, zonder al te diep na te denken. Hetgeen hij hier idealiseert is in elk geval niet mijn Europa.